#69 – Πώς Μιλάμε Στα Παιδιά Για Το Θάνατο Και Την Απώλεια – Καλλιόπη Κουτούση
Καλλιόπη Κουτούση – Ψυχολόγος – Ψυχοθεράπευτρια Gestalt
Mέλος του ΒPS, EAGT, HAGT, Συντονίστρια Ομάδας Γονέων
Η ικανότητα να πενθούμε είναι μια από τις πιο σημαντικές δεξιότητες της ζωής μας, γι’ αυτό και χρειάζεται να δώσουμε στα παιδιά την δυνατότητα να την αναπτύξουν όσο είναι μικρά. Οι απώλειες, μικρές και μεγάλες, είναι αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής των παιδιών – το παιχνίδι που σπάει, το κατοικίδιο που πεθαίνει, η γιαγιά που είναι άρρωστη, ο μπαμπάς που δεν μένει πια στο σπίτι, μια μετακόμιση, ένα διαζύγιο, μια αναπηρία, μια αναγκαστική μετανάστευση.
Όλοι οι ειδικοί για το πένθος τονίζουν την ανάγκη να μιλήσουμε στα παιδιά μας για την απώλεια και τον θάνατο καθώς και για τον τρόπο με τον οποίο πενθούμε προτού συμβεί κάτι δύσκολο στη ζωή τους. Καταλυτικός φυσικά είναι και ο ρόλος όχι μόνο του γονέα, αλλά και του εκπαιδευτικού.
Τι εννοούμε όταν λέμε «πενθώ μια απώλεια»;
Η απώλεια κινητοποιεί έντονα συναισθήματα, όπως ξάφνιασμα, στενοχώρια, θυμό, φόβο, μοναξιά, καθώς και μια σειρά από ερωτήματα: γιατί συνέβη αυτό σε εμένα; Πώς θα τα καταφέρω τώρα; Γιατί η ζωή είναι τόσο άδικη;
Οι περισσότεροι άνθρωποι προσπαθούμε να προσαρμοστούμε στην νέα πραγματικότητα και να νοηματοδοτήσουμε την απώλεια. Αυτή η φάση της προσαρμογής από την παλαιά στην νέα συνθήκη συνιστά την περίοδο του πένθους.
Ο καθένας πενθεί με τον δικό του τρόπο, για όσο διάστημα είναι απαραίτητο.
Τα στάδια του πένθους (Kubler-Ross, 1969):
- Άρνηση: Σοκ-το άτομο δυσκολεύεται να δεχτεί την πραγματικότητα.
- Θυμός: οργή για την συμφορά που τον βρήκε. «γιατί σε μένα;»
- Διαπραγμάτευση: το άτομο προσπαθεί να κερδίσει χρόνο. «Και αν….»
- Κατάθλιψη: δεν υπάρχει ελπίδα-παραίτηση. Απόσυρση ή αποδιοργάνωση.
- Αποδοχή: συμφιλίωση με την απώλεια, επαναδιοργάνωση, και αντιμετώπιση με ψυχική ηρεμία.
Πώς κατανοούν τα παιδιά τον θάνατο στα διάφορα στάδια γνωστικής ανάπτυξης;
Τα στάδια γνωστικής ανάπτυξης του Piaget:
Στο αισθησιοκινητικό στάδιο (0 έως 2), όταν το παιδί δεν βλέπει κάτι, τότε δεν υπάρχει ( δεν έχει κατακτήσει την ‘μονιμότητα αντικειμένου’), έτσι δεν μπορεί να κατανοήσει γνωστικά την έννοια του θανάτου. Παρόλα αυτά, αντιλαμβάνεται συναισθηματικά την απώλεια και εμφανίζει άγχος αποχωρισμού (Bowdly, 1960).
Στο προ-λογικό στάδιο (2-7), το παιδί πιστεύει ότι ο θάνατος είναι κάτι προσωρινό και αναστρέψιμο και ότι ο νεκρός μπορεί να ξαναζωντανέψει. Θεωρεί ότι μπορεί να προκαλέσει τον θάνατο με τη σκέψη του (μαγική σκέψη).
Στο στάδιο της συγκεκριμένης λογικής σκέψης (7-11), τα παιδιά έχουν την δυνατότητα να κατανοήσουν την μονιμότητα του θανάτου, όχι όμως και ως ένα καθολικό στάδιο στον κύκλο της ζωής. Αντιλαμβάνονται ότι σταματούν οι λειτουργίες του σώματος: πχ. ένας νεκρός δεν μπορεί να αναπνεύσει, να κινηθεί, να δει, κτλ. Ωστόσο, θεωρού ότι ο θάνατος οφείλεται σε συγκεκριμένες εξωτερικές αιτίες και δεν τον αναγνωρίζουν ως μέρος του κύκλου της ζωής.
Στο στάδιο της αφηρημένης σκέψης (μετά τα 11), τα παιδιά αναγνωρίζουν τον θάνατο, ως αναπόφευκτο, καθολικό στάδιο του κύκλου της ζωής.
Η πιο πρόσφατη προσέγγιση της έννοιας του θανάτου, θεωρεί ότι πρόκειται για ένα πολυδιάστατο και όχι μονοδιάστατο φαινόμενο, το οποίο περιλαμβάνει 5 διαστάσεις (Speece & Brent, 1984; 1996):
- Καθολικότητα: Όλα τα ζωντανά πλάσματα πεθαίνουν. Τα μικρότερα παιδιά που δεν έχουν κατακτήσει αυτή την έννοια θεωρούν ότι ο θάνατος δεν αγγίζει τα παιδιά ή ότι μπορούν να τον αποφύγουν με λίγη τύχη ή εξυπνάδα.
- Μη-αναστρεψιμότητα: Όταν πεθαίνει το σώμα, δεν μπορεί να ξαναζωντανέψει. Τα μικρότερα παιδιά που δεν έχουν κατακτήσει αυτή την έννοια θεωρούν ότι ο θάνατος είναι σαν τον ύπνο (από τον οποίο ξυπνάς) ή σαν ταξίδι από το οποίο επιστρέφεις.
- Μη-λειτουργικότητα: Όταν πεθαίνουμε παύουν όλες οι λειτουργίες μας. Τα μικρότερα παιδιά που δεν έχουν κατακτήσει αύτη την έννοια θεωρούν ότι οι νεκροί συνεχίζουν να επιτελούν ορισμένες λειτουργίες είτε εξωτερικές, όπως το να μιλάνε και να τρώνε είτε εσωτερικές, όπως το να γνωρίζουν πράγματα και να ονειρεύονται.
- Αιτία του θανάτου: Σύμφωνα με την οποία το παιδί κατανοεί με ρεαλιστικό τρόπο τις εξωτερικές και εσωτερικές αιτίες από τις οποίες πεθαίνουμε. Σε μικρότερες ηλικίες τα παιδιά θεωρούν ότι η κακή τους συμπεριφορά μπορεί να ήταν η αιτία θανάτου. Είτε το αποδίδουν σε συγκεκριμένες πράξεις (πυροβολισμός, ατύχημα, ασθένεια) χωρίς όμως να κατανοούν ότι τελικά ο θάνατος προέρχεται από τη παύση των ζωτικών λειτουργιών του σώματος.
- Ασώματη συνέχεια: Υπάρχει κάποιου είδους μεταφυσική συνέχεια της ζωής μετά θάνατον.
Πώς εξηγούμε τον θάνατο στα μικρά παιδιά;
Είναι καλό να ξεκινήσουμε διορθώνοντας ορισμένες στρεβλές αντιλήψεις που έχουν αποκομίσει από τις παιδικές σειρές. Χρειάζεται να τους εξηγήσουμε ότι στα παιδικά που βλέπουν ο θάνατος δεν είναι αληθινός. Στην πραγματική ζωή ο πεθαμένος δεν ξαναζωντανεύει και στεναχωριόμαστε πολύ που χάσαμε κάποιον δικό μας. Αυτός που σκοτώνει πηγαίνει στο δικαστήριο και τιμωρείται πολύ αυστηρά. Επίσης, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε παραδείγματα από την καθημερινότητα, όπως όταν συναντάμε στον δρόμο μας ένα ψόφιο έντομο ή πουλί. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε την ευκαιρία να τους μιλήσουμε για τον θάνατο όταν δεν υπάρχει συναισθηματική φόρτιση.
Συχνές Δύσκολες Ερωτήσεις για τον Θάνατο:
–Γιατί πεθαίνουμε;
-Δεν ξέρουμε γιατί πεθαίνουμε, ξέρουμε, όμως, πως όλοι θα πεθάνουμε μια μέρα.
-Πότε θα πεθάνω; ή Πότε θα πεθάνει κανείς;
Η καλύτερη απάντηση που μπορούμε να δώσουμε στα παιδιά είναι: “Πεθαίνουμε μόνο όταν έχουμε τελειώσει τη ζωή μας”. Φαίνεται απλοϊκό, αλλά σας βεβαιώνω ότι αυτό το απλοϊκό είναι η αλήθεια και είναι μια αλήθεια που καθησυχάζει τελείως τα παιδιά που περνούν την περίοδο του άγχους του θανάτου.
-Και πώς ξέρει κάποιος ότι τελείωσε η ζωή του;
Σε αυτή την ερώτηση πρέπει να απαντήσουμε : “Δεν υπάρχει αυτός ο “κάποιος”. Ο “κάποιος” δεν ξέρει, το πρόσωπο όμως που είναι να πεθάνει το ξέρει μέσα του με τον ίδιο τρόπο που ήξερε και την ημέρα που έπρεπε να γεννηθεί. Ίσως να φοβόσουν πριν γεννηθείς, κι όμως γεννήθηκες. Το ίδιο είναι και πριν πεθάνουμε: μπορεί όλοι να φοβόμαστε να πεθάνουμε, είναι όπως φοβόμαστε να γεννηθούμε, μετά όμως έγινε και όλα άλλαξαν (Ντολτό, 2009).
–Γιατί πεθαίνουν τα μικρά παιδάκια;
-Ορισμένα λουλούδια ανθίζουν μόνο για λίγες μέρες-όλοι τα θαυμάζουμε και τα αγαπάμε, είναι σημάδι της άνοιξης και της ελπίδας. Μετά πεθαίνουν, αλλά έχουν εκπληρώσει αυτό που ήρθαν να κάνουν (Kubler-Ross, 1998).
Με ποιον τρόπο πενθούν τα παιδιά; Πολύ συχνά το παιδί με την συμπεριφορά του δημιουργεί την ψευδαίσθηση στους γύρω του ότι «δεν καταλαβαίνει τι συμβαίνει». Σε αντίθεση με τους ενήλικες, τα παιδιά:
- Δυσκολεύονται να επεξεργαστούν το πένθος τους, «σε δόσεις».
- Εκφράζουν τη θλίψη τους με εναλλακτικούς τρόπους, πχ. σωματοποίηση.
- Βιώνουν μια βαθιά ανασφάλεια.
- Φοβούνται ότι τα ίδια προκάλεσαν την απώλεια.
- Κρύβουν την θλίψη τους για να προστατέψουν τους μεγάλους.
- Το πένθος στα παιδιά γίνεται πιο έντονο με το πέρασμα του χρόνου.
Πώς μιλάμε στα παιδιά για τον θάνατο;
Λέμε πάντα την αλήθεια:
- Δίνουμε πληροφορίες στο παιδί σε «μικρές» μπουκιές.
- Χρησιμοποιούμε λέξεις όπως, «θάνατος», «πέθανε», «νεκρός».
- Εξηγούμε το κάθε τι που συμβαίνει ή πρόκειται να συμβεί.
- Αντικρούουμε την παραπληροφόρηση και τις φαντασιώσεις του παιδιού.
Δίνουμε στο παιδί την δυνατότητα να επιλέξει:
- Θέλεις να φροντίσεις τον άρρωστο;
- Θέλεις να έρθεις στην κηδεία;
- Πώς θέλεις να αποχαιρετήσεις τον/την…;
Επικοινωνούμε μαζί του:
Μιλάμε στο παιδί κ το ακούμε.
Το αφήνουμε να μιλήσει για τους φόβους του και τα συναισθήματά του.
Το αφήνουμε να παίζει και να διηγηθεί την τραυματική σκηνή.
Του δίνουμε χρόνο να επεξεργαστεί τα συναισθήματά του:
Τα παιδιά πολλές φορές δίνουν την εντύπωση πως «ξεπέρασαν» αυτό που έγινε, ή λειτουργούν κανονικά «σαν να μην έγινε τίποτα».
Ειδικά στα αρχικά στάδια του πένθους, το παιδί βρίσκεται στην φάση της άρνησης, όπου δυσκολεύεται να εκφράσει τι του συμβαίνει.
Αναζωπύρωση του πένθους σε εξελικτικά ορόσημα και σε επετείους.
Προσπαθούμε να διατηρήσουμε την σταθερότητα στην καθημερινότητά του: (στον βαθμό φυσικά που αυτό είναι δυνατό)
Το σπίτι του, το δωμάτιο του
Τους φίλους και τις δραστηριότητες
Το σχολείο του
Την ρουτίνα του
Τι ΔΕΝ πρέπει να κάνουμε με ένα παιδί που πενθεί;
- Να κρύβουμε την απώλεια ή να λέμε μισές αλήθειες (πχ. πήγε ταξίδι, πήγε στον ουρανό, τον πήρε ο Θεούλης κοντά του γιατί ήταν καλό παιδί, κοιμήθηκε, κτλ.), πιστεύοντας έτσι ότι δεν πληγώνουμε το παιδί. Σε αυτή την περίπτωση, υπάρχει ο κίνδυνος το παιδί να μην μπορέσει να επεξεργαστεί την απώλεια, και να περιμένει (και να ματαιώνεται συνεχώς) να επιστρέψει το άτομο που έχει πεθάνει.
- Να παραμελούμε την ανάγκη του να μιλήσει για αυτό που συνέβη.
- Να θεωρούμε ότι το ξεπέρασε γρήγορα.
- Να το γεμίζουμε με δώρα και χρήματα για να το κάνουμε να αισθανθεί καλύτερα.
- Να του πούμε ότι τώρα θα πρέπει αυτός/αυτή να αναλάβει την ευθύνη της φροντίδας της οικογένειας.
- Να διαταράξουμε χωρίς σοβαρό λόγο την καθημερινή του ρουτίνα.
Ακούστε τη συζήτηση με την Καλλιόπη Κουτούση κάτω από την εικόνα και απευθείας στα κινητά.
iPhone / iPad: Εφαρμογή Podcasts που υπάρχει εργοστασιακά σε όλες τα iphone/ipads. Ψάχνετε GiatiOxi και κάνετε συνδρομή. Μην σας τρομάζει η λέξη! Είναι δωρεάν. Φυσικά και μέσω itunes.
Android: Κατεβάζετε τις δωρεάν εφαρμογές TuneIn radio, Stitcher, Soundcloud, Podcast Addict, ψάχνετε GiatiOxi και μας ακολουθείτε.
Στις εφαρμογές για podcasts στα κινητά έχετε πρόσβαση στα επεισόδια νωρίτερα!
GiatiOxi: Το ελληνικό podcast!
Ακούστε κι άλλα επεισόδια με την Καλλιόπη Κουτούση εδώ.
Ακολουθήστε τη Δέσποινα Κανάκογλου στα social media:
Instagram @desp1na_k
Twitter @desp1na_k
Ακολουθήστε το GiatiOxi στα social media: